νοητικός χάρτης

Νοητική εικόνα του περιβάλλοντος κόσμου την οποία διαμορφώνει σταδιακά ένας άνθρωπος ανάλογα με την εκπαίδευσή του, τις προσωπικές του εμπειρίες και τις αντιλήψεις της κοινωνικής ομάδας στην οποία ανήκει. Ο όρος αυτός συνδέεται με το εξαιρετικά σύνθετο πρόβλημα που αφορά τον τρόπο με τον οποίο το άτομο κατανοεί σταδιακά το περιβάλλον του και σχηματίζει αντίστοιχες νοητικές αναπαραστάσεις του. Ο Ζαν Πιαζέ, ο άνθρωπος που επηρέασε σε μεγάλο βαθμό τη σύγχρονη παιδαγωγική επιστήμη, διατύπωσε την αποψη ότι η προσέγγιση της μορφής του περιβάλλοντος εκφράζεται καλύτερα με τον όρο κατασκευή παρά με τον όρο ανακάλυψη. Κατά τον Πιαζέ, στα πρώτα στάδια της ζωής του, δηλαδή κατά την παιδική ηλικία, ο άνθρωπος αντιλαμβάνεται τον κόσμο με έναν εγωκεντρικό τρόπο και περιορίζεται μόνο σε ό,τι αφορά την άμεση εμπειρία του. Μόνο κατά την εφηβεία αρχίζει να κατατάσσει αντικείμενα και τόπους σε οργανωμένα συστήματα αναφοράς και να διαμορφώνει την αντίληψη ενός χώρου που είναι δομημένος ανεξάρτητα από τη θέλησή του. Η νοητική αυτή δραστηριότητα όμως είναι πιθανό να καταλήξει σε διαφορετικές νοητικές αναπαραστάσεις του περιβάλλοντος από άτομο σε άτομο, γιατί, σε μεγάλο βαθμό επηρεάζεται όχι μόνο από αντικειμενικές συνθήκες (όπως είναι, για παράδειγμα η ενιαία σχολική γεωγραφική εκπαίδευση), αλλά και από το κοινωνικό περιβάλλον και τις προσωπικές εμπειρίες. Ενδεικτικά, η νοητική εικόνα μιας μεγάλης πόλης που έχει ένας οδηγός ταξί που εργάζεται σε αυτή διαφέρει σημαντικά από εκείνη που έχει ο καταστηματάρχης μιας συνοικίας της. Αντίθετα, η χωρική έννοια της πατρίδας, η οποία παίζει σημαντικό ρόλο στον προσδιορισμό του «εμείς» και οι «άλλοι», δεν εξαρτάται μόνον από τις προσωπικές εμπειρίες αλλά και από τις πεποιθήσεις και τις επιδιώξεις της κοινωνικής ομάδας στην οποία ανήκει ένα άτομο. Ανάλογα φαινόμενα παρατηρούνται και στον τρόπο με τον οποίο σχεδιάζονται οι χάρτες. Οι χάρτες που προέρχονται από τις ευρωπαϊκές χώρες παρουσιάζουν πάντα την Ευρώπη στο κέντρο του κόσμου, γιατί ο πρώτος μεσημβρινός ορίστηκε αυθαίρετα να περνά από την Βρετανία. Αντίθετα, οι χάρτες που σχεδιάζουν οι Αμερικανοί συχνά τοποθετούν την αμερικανική ήπειρο στο κέντρο και την Ευρώπη στην περιφέρεια. Η σημασία των νοητικών χαρτών στην καθημερινή ζωή είναι καθοριστική, γιατί επηρεάζει σε μεγάλο βαθμό τη συμπεριφορά και τις δραστηριότητες των ατόμων. Γι’ αυτό και οι ψυχολόγοι της συμπεριφοράς χρησιμοποιούν τον παραπλήσιο, αλλά όχι ακριβώς όμοιο όρο γνωστικός χάρτης, ο οποίος τείνει να επικρατήσει και στη Γεωγραφία.